راهنمای جامع پیشگیری، واکسیناسیون و مدیریت بیماری
تب برفکی (Foot and Mouth Disease – FMD) یکی از قدیمیترین و در عین حال پرخطرترین بیماریهای ویروسی دام است. این بیماری بهویژه در دامهای نشخوارکننده مانند گاو، گوسفند و بز به سرعت گسترش مییابد و میتواند در مدت کوتاهی زیانهای سنگینی به صنعت دامپروری وارد کند.
در سالهای اخیر، سویه SAT1 از ویروس تب برفکی در کشور شایعتر شده و نیاز به مدیریت دقیق و واکسیناسیون هدفمند را بیش از پیش افزایش داده است.
ویژگیهای بیماری
ویروس تب برفکی از خانواده Picornaviridae است و مقاومت بالایی در برابر شرایط محیطی دارد.
در هوای سرد، ویروس میتواند تا ۶ ماه در کود و مواد آلوده زنده بماند و از طریق تماس مستقیم، هوا، انسان و وسایل نقلیه منتقل شود.
علائم بیماری بسته به نوع دام متفاوت است:
- در گاوهای شیری شدت بیماری بالاست و بهویژه در گوسالههای زیر سه ماه حساسیت بسیار زیادی وجود دارد.
- در گوسفند و بز علائم معمولاً خفیفتر و گاهی نامشهود است، اما همچنان نقش ناقل (Carrier) دارند.
نشانههای بالینی اصلی شامل تب ناگهانی، بیحالی، کاهش اشتها، و ایجاد تاول و زخم در دهان، زبان، سم و پستان است.
هرگونه ضایعه دهانی در دام، تا زمان اثبات خلاف آن، باید به عنوان مورد مشکوک به تب برفکی در نظر گرفته شود. ⚠️
پیامدهای اقتصادی بیماری
خسارات تب برفکی بسیار فراتر از تلفات مستقیم است.
در گوسالههای جوان، میزان مرگومیر میتواند به ۵۰ درصد برسد. در گاوهای شیری، افت تولید شیر تا ۸۰ درصد گزارش شده و یک گله هزار رأسی ممکن است تا میلیونها دلار خسارت اقتصادی متحمل شود.
علاوه بر زیان مالی، محدودیت در جابجایی دام، توقف تولید و از بین رفتن اعتماد مصرفکنندگان نیز از پیامدهای جدی این بیماری است.
مراحل بیماری
- دوره کمون (۲ تا ۷ روز): دام آلوده بدون نشانه ظاهری ویروس را در بدن دارد.
- دوره طلایی (Golden Period): ۱ تا ۲ روز نخست بروز تب و ایجاد تاولهای کوچک (۱–۵ میلیمتر)؛ بهترین زمان برای اقدامات سریع و مؤثر است.
- فاز حاد (روز ۳ تا ۷): تاولها بزرگتر (۲–۳ سانتیمتر) شده، زخمهای دهانی و دفع شدید ویروس آغاز میشود.
- فاز مزمن: حتی تا ۴ هفته پس از بهبودی ویروس در بزاق و ترشحات باقی میماند و میتواند سایر دامها را آلوده کند.
- فاز بهبودی: زخمها خشک میشوند اما دام همچنان ویروس را دفع میکند.
راهبرد کلی کنترل تب برفکی
هدف برنامه راهبردی کنترل، شامل سه محور اصلی است:
- پیشگیری از ابتلا از طریق واکسیناسیون هدفمند و دقیق.
- کاهش خسارات در صورت درگیری و جلوگیری از انتشار به سایر واحدها.
- تسریع در بهبود دامهای بیمار با تغذیه و مراقبت حمایتی مناسب.
این راهبرد بر پایهی چهار اصل بنا شده است:
- واکسیناسیون منظم
- کنترل محیطی و بیوسکیوریتی
- درمان و مراقبت حمایتی
- تغذیه تقویتی و ایمنساز
واکسیناسیون مؤثر علیه سویه SAT1
از آنجا که ایمنی حاصل از واکسنهای معمولی علیه سایر سویهها، پوشش کافی برای SAT1 ایجاد نمیکند، استفاده از واکسن اختصاصی Merial – SAT1 الزامی است.
اولویت واکسیناسیون:
- گاوهای شیری
- گاوهای خشک
- گوسالههای زیر سه ماه
- سایر گوسالهها
- تلیسهها
نکات کلیدی:
- تزریق واکسن حتی در گلههای درگیر (در گاوهای سالم) باعث کاهش شدت و مدت بیماری میشود.
- در دامهای آلوده یا در حال بهبود تزریق واکسن ممنوع است، زیرا میتواند سبب تشدید علائم شود.
زمانبندی تزریق:
- در گلههای پاک، تمام دامها واکسینه شوند.
- اگر تا ۳ هفته پس از تزریق اول درگیری مشاهده نشد، دوز دوم تزریق گردد.
- ایمنی کامل حدود ۲۱ روز پس از تزریق دوم ایجاد میشود.
- در صورت بروز بیماری، تزریق تقویتی دوم میتواند یک هفته بعد انجام شود.
- گوسالههای تازهمتولد شده از روز ۵ تا ۷ زندگی واکسینه شوند، حتی اگر از مادر ایمن متولد شده باشند.
⚠️ پروتکل واکسیناسیون در زمان شیوع
| مرحله بیماری | زمان پس از آلودگی | اقدام مناسب | توضیحات |
|---|---|---|---|
| دوره طلایی | روز ۱ تا ۲ | تزریق واکسن مجاز | بیشترین اثربخشی واکسن و جلوگیری از گسترش بیماری. |
| مرحله میانی | روز ۴ تا ۵ | تزریق با احتیاط | ممکن است بیماری شعلهور شود ولی در مجموع توصیه میشود واکسیناسیون انجام شود. |
| مرحله بالینی پیشرفته | روز ۶ تا ۷ | واکسن ممنوع | در این مرحله واکسن ایمنی طبیعی را تضعیف کرده و بیماری را تشدید میکند. |
| مرحله بهبودی | حدود روز ۲۱ | واکسن ممنوع | دام ایمنی طبیعی دارد و تزریق میتواند موجب التهاب مجدد شود. |
| پس از پاکسازی کامل گله | ۴ تا ۶ ماه پس از رفع درگیری | واکسیناسیون کامل مجدد | برای حفظ ایمنی بلندمدت گله توصیه میشود. |
بیوسکیوریتی و کنترل محیطی
اصلیترین مسیر انتقال ویروس، انسان است؛ دامپزشکان، کارگران و رانندگان تانکرهای شیر بیشترین نقش را دارند.
ویروس میتواند تا ۷۲ ساعت در مخاط بینی انسان زنده بماند.
اقدامات ضروری:
- توقف کامل ورود افراد متفرقه به دامداری در زمان شیوع (حداقل ۴ هفته).
- استحمام، تعویض لباس و ضدعفونی کفشها پیش از ورود.
- استفاده از ماسک و کلاه اجباری برای تمام افراد.
- ضدعفونی چرخ خودروها با فرمالین ۰.۵٪ تا ۱٪ یا محلول سود.
- کارگران باید لباس خود را روزانه شستوشو و ضدعفونی کنند.
- راننده تانکر شیر به هیچ عنوان نباید وارد دامداری شود.
ضدعفونی محیطی:
- تهویه مناسب در استال ضروری است، حتی در هوای سرد.
- اسپری روزانه هوایی با محلولهای Virkon S، اسید سیتریک ۱٪ یا فرمالین ۰.۵٪ توصیه میشود.
- کف مسیرها، ورودیها و بهاربندها با آهک یا سود ضدعفونی و آهکپاشی شود.
اقدامات هنگام درگیری گله
- اطلاع فوری به اداره دامپزشکی منطقه.
- حذف دامهای مبتلا در صورتی که تعداد آنها کمتر از ۵٪ گله است.
- واکسیناسیون سریع بقیه دامها طبق پروتکل.
- قرنطینه کامل دامداری تا پایان رفع علائم.
- تفکیک دامهای بیمار از دامهای سالم.
- استفاده از تغذیه و داروهای حمایتی برای افزایش مقاومت دامها.
تغذیه حمایتی
تغذیه نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی و تسریع بهبود دارد.
پیشنهاد میشود:
- ویتامین E تا ۳۰۰۰ واحد افزایش یابد.
- ویتامین A (ترجیحاً پوششدار) تا ۲۰٪ بالاتر از حد معمول مصرف شود.
- روی و سلنیوم بهصورت آلی استفاده و در صورت نیاز افزایش یابد.
در صورت زخمهای دهانی، جیره باید نرم ولی دارای فیبر کافی باشد تا از بروز اسیدوز جلوگیری شود.
مراقبت درمانی و بهداشتی
هدف درمان در تب برفکی، کاهش درد، جلوگیری از عفونتهای ثانویه و تسریع ترمیم زخمهاست.
نکات کلیدی:
- از مواد سوزاننده روی زخمها استفاده نشود.
- دهان دام با محلول سرکه یا جوششیرین رقیق شسته شود.
- در صورت نیاز، از آنتیبیوتیک و داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی مانند ملوکسیکام استفاده شود.
- در فرم قلبی (بهویژه در گوسالهها) باید مراقبت ویژه صورت گیرد.
- سرمتراپی انجام نشود مگر با تشخیص دامپزشک.
بیماریهای ثانویه
دام مبتلا ممکن است دچار مشکلاتی از جمله:
- اسیدوز به دلیل کاهش مصرف علوفه و افزایش کنسانتره.
- ورم پستان در اثر آلودگی پستانهای زخمدار.
- التهاب و عفونت سمها بر اثر تماس با زمین مرطوب و آلوده.
در موارد ورم پستان:
- دوشش جداگانه دامهای مبتلا الزامی است.
- استفاده از محلول ید یا کلرهگزیدین برای ضدعفونی پستان.
- مصرف پمادهای موضعی حاوی ویتامین A و آنتیبیوتیک توصیه میشود.
- بستر باید کاملاً خشک و تمیز نگه داشته شود.
- در موارد شدید، حذف دام مبتلا ضروری است.
فرم سمی و بهبود
در فرم سمی بیماری، بستر باید خشک و بدون رطوبت باشد.
استفاده از زینک اکساید، پودر خشککننده بستر یا کربنات خشک به کاهش درد و التهاب کمک میکند.
دامهایی که از مرحله حاد عبور کردهاند، ممکن است تا ۴ هفته ویروس را دفع کنند؛
در این مدت باید شیر و کود آنها بهصورت ایمن مدیریت شود.
ایمنی طبیعی تا ۶ ماه پس از بیماری پایدار است و پس از آن واکسیناسیون کامل گله ضروری است.
جمعبندی
کنترل تب برفکی به واکسیناسیون درست، بیوسکیوریتی جدی و قرنطینه دقیق وابسته است.
هرگونه سهلانگاری در یکی از این مراحل میتواند باعث بازگشت بیماری و خسارات سنگین اقتصادی شود.
شرکت دیبا دانه پارتاک با اتکا بر تخصص علمی و تجربه میدانی، بر آموزش، آگاهیرسانی و تأمین محصولات باکیفیت برای ارتقای سلامت دام و بهرهوری فارمها تمرکز دارد.